با تعزیه خوانی به اواز رسیده ام

گفت و گو با پهلوان اواز ایران ایرج خواجه امیری

از حسین خواجه امیری(ایرج) سُخن گفتن و نوشتن مرا به یاد شعری از حضرت حافظ می اندازد که می فرماید :«ای مگس عرصه سیمرغ نه جولانگه توُست» لذا صمیمانه اعتراف می کنم که دانش موسیقایی و قلم ناتوانم ، ناچیز تر از آن است که از مفاخر موسیقی سرزمینم بنویسم ولی از آنجا که همواره خود را مدیون این گرانمایگان میدانم و لحظه لحظه های نوجوانی و را جوانی ام با نوای ملکوتی این بزرگمردان سپری نموده ام این اطمینان را دارم که کُلیه اصحاب فرهنگ و هنر با اغماض و چشم پوشی حقیر را به بضاعت اندکم خواهند بخشید.
نوشتن درباره ایرج کار آسانی نیست ، زیرا که نام این مرد با کوله باری از خاطرات مردمی گره خورده است؛ مردمی که همواره ایرج خودرامدیون آنان می داند و عاشقانه هنوز هم بعد از گذشت هفت دهه از شروع فعالیتش برای آنان به اجرای برنامه می پردازد . هنرمندی که با جرات میتوان گفت تمام روز های عمر هنری اش را خوش درخشیده و توانسته است که در این سالها ، آوازی را به مردم ارائه دهد که نه تقلید از کسی بود و نه کسی توانست از آن تقلید کند ؛ اما در زمانی که به گفته ی حافظ :« یاران همنشین همه از هم جدا شدند» از او میبایستی صدها اثر ماندگار دیگر ضبط می شد تا برای آیندگان به یادگار بماند ، متاسفانه اینکار صورت نپذیرفت که ظاهراً سرنوشت چنین نخواست و سرگذشت موسیقی ایران به گونه ای دیگر رقم خورد.
محمد عرفان رفیعی

جناب استاد بنظرم میرسد که گفتگوی خود را به اصطلاح از زمان تولد شما شروع کنیم و با کمک از حافظه شما بتوانیم به آن ایام برگردیم که چه شد به هنر علاقه مند شدید
من در 11/دی ماه/1311 در خالد آباد نطنز یکی از شهر های استان اصفهان در خانواده ای هنرمند به دنیا آمدم. پدر بزرگم از خوانندگان به نام عهد قاجار زمان ناصرالدین شاه بود و پدرم هم از صدایی خوش و رسایی برخوردار بود و به ردیف های موسیقی ایران واقف بود . من در چنین خانواده ای بود که به هنر علاقه مند شدم و از همان کودکی زیر نظر پدرم تحت تعلیم قرار گرفتم و هم زمان هم به مراسم های تعزیه خوانی میرفتم و در آن مراسم ها شرکت میکردم ، که علاوه بر حضور در این مراسم ها توانستم نکته های بسیاری را نزد تعزیه خوانانی که بر ردیف های موسیقی ایرانی واقف بودند فرا بگیرم.همچنین در این سالها از صفحات گرامافون نیز غافل نبودم و با شنیدن آن ها که غالباً آثار استاد تاج اصفهانی ، استاد ادیب خوانساری نکته ها آموختم
استاداز چه زمانی به تهران آمدید و به محضر استاد صبا راه یافتید؟
بله من زمانی که تحصیلات مقطع ابتداییم را تمام کردم به تهران رفتم و از سال 1326 بود که به محضر استاد ابوالحسن خان صبا راه پیدا کردم و توانستم که به مدت دو سال از محضر این بزرگمرد موسیقی استفاده کنم و به تکمیل دانسته های خودم در ارتباط با ردیف های موسیقی بپردازم.دقیقاً خاطرم هست که خدمتتان عرض کردم من ردیف ها را از مرحوم پدرم ، از تعزیه خوانان و صفحات گرامافون اون زمان یادگرفته بودم ، منتها وقتی معرفی شدم به ایشان رفتم کلاسشون تا به تکمیل آموخته های خودم بپردازم و همیشه هم آخرین کسی بودم که توی کلاس باهام کار میکردند ، بطوری که ایشان ساز می زدند و من می خواندم و در این بین آموزش ها لازم را به من می دادند.
از چه زمانی بصورت حرفه ای به حیطه هنر موسیقی وارد شدید؟
اولین فعالیت هنری ام در رادیوبود.در نوجوانی در حدود ۱۵سال داشتم (سال۱۳۲۶) که معرفی شدم به مرحوم استاد ابوالحسن صبا و ۲ سال در خدمت ایشان بودم و بعد ایشان من را مستقیماً به رادیو ایران معرفی کرد و مرحوم ابراهیم خان منصوری که رئیس موسیقی آن زمان بود مرا به عنوان خواننده ارکستر خودشان انتخاب کردند و من از آن روز توانستم که با ارکستر خود ایشان برنامه اجرا کنم؛ یعنی سال ۱۳۲۸کار هنری را شروع کردم و بعد رفتم دانشکده افسری و در دانشکده افسری هم که بودم شب های جمعه که آزادی داشتم و موقع استراحتم بود میرفتم و در برنامه ارتش از ساعت 7:30 تا 8 شب با ارکستر آقای محمد بهارلو برنامه اجرا می کردم بعد کم کم استخدام رادیو شدم و با اسم ایرج البته اسم خود من حسین و فامیلی من هم خواجه امیری خالدی است ولی ملقب به ایرج که اسم برادرم بود و این اسم را انتخاب کردم که کسی مزاحمت برایم ایجاد نکند.
استاد میشود از زمان ورودتان به برنامه گلها برای ما صحبت کنید؟
والا من از ابتدا به دعوت مرحوم پیرنیا به گلها راه پیدا کردم ، دقیق یادم است که به من خبر دادند که آقای پیرنیا بامن کار دارد و من رفتم خدمتشون و ایشان رسماً از من دعوت کردند که به برنامه گلها بروم و به اجرای آواز بپردازم و من هم اطاعت کردم و رفتم و از همان موقع شروع کردیم و اولین برنامه ام هم یادم هست که با استاد تجویدی اجرا کردم با شعری از مولانا (تا به کوی تو به امید نیاز آمده ایم) ؛در دستگاه سه گاه اجرا کردم.
چی شد که صدای شما برای فیلم های فارسی انتخاب شد.و در اولین فیلمی که خواندید چه بود و هنرپیشه اش چه کسی بود؟
یادم هست اولین فیلمی که من خوندم کلاس ۱۲ ان زمان بودم که داشتم دیپلم می گرفتم چند تا آهنگ بود از آقای جواد لشکری در فیلمی به نام روزنه امید که سردار ساکر هندی تهیه کننده و کارگردان بود و من با خانم الهه(بهاره غلامحسینی) دو صدایی اجرا کردیم ولی حقیقتش آرتیست اولش یادم نیست.ولی می دانم که اولین فیلمم به نام روزنه امید بود.
شما به جای خیلی از هنرپیشه های معروف خوندید ولی یکی از هنرپیشه ها که همیشه جاودانه موند مرحوم محمدعلی فردین بود .خودتان نظرتان در رابطه این که صدای شما با تصویر فردین در دل مردم جا کرده بود چه هست؟
اولا مرحوم فردین به نظر من هنرپیشه بسیار خوبی بود.با ذوق بود و در کارش خیلی فعالیت می کردکه کارش را خوب اجرا کند.مخصوصاً روی صدای من خیلی تمرین می کرد .چنان لب خوانی می کرد که خود من که آواز ها را خوانده بودم نمی توانستم مثل اون لب بزنم و خوب گرفته بود و کار زمان بود که زمان بود که صدای من روی چهره او جا گرفته بود.
اولین فیلمی که فردین از آهنگ های شما را اجرا کردند چه بود؟
اولین فیلم دقیقا یادم نیست ولی فکر کنم فیلم آقای قرن بیستم بود که سال 1342 ساخته شده بوداما به نظر خودم موفق ترین فیلمی که با مرحوم فردین کار کردم گنج قارون بود که فکر نکنم تا بحال فیلمی در ایران آمده باشد که آنقدر بفروش برسد.
استاد میشود بفرمایید که تابحال چه تعداد ترانه ( تصنیف) اجرا کرده اید؟
طبق گفته یکی از دوستانم که آرشیو هنری موسیقی داره و همینطور خود شما که آرشیو آثار من را دارید ، در حدود ۸۲۰ ترانه و تصنیف و آوازخوانده ام.البته در برنامه گلها که در حدود ۲۰ تا ۲۵ سال(سال ۳۵ و6 ۳ تا آخرین برنامه گلها) برنامه اجرا می کردم ۲۱۳ برنامه از سری برنامه های گلها را اجرا کردمک ه متاسفانه بسیاری از آنها نمیدانم چرا دردسترس نیست و آرزومندم که روزی بتوانم آنها را باز هم بشنوم.
استاد فکر کنم شما در اجرای تصنیف و آواز رکوردار هستید در تاریخ موسیقی ایران؟
بله خب فکر میکنم همینطور باشه.خب من به هرحال 30 سال بطور مداوم روزی چند ترانه و آواز اجرا میکردم و همین علت باعث شده که تعداد آثار بسیار زیادی داشته باشم
استاد بفرمایید که در بین نوازندگان و خوانندگان بیش از همه به چه کسی علاقه دارید؟
خدمتتان عرض کنم که من در بین خوانندگان اکثر همکاران را دوست دارم و صداشون را میشنوم ولی بیش از همه به صدای آقای نادرگلچین علاقه مند هستم. ببینید آقای گلچین دو دانگ صدا داره ولی خیلی گرم و خوب میخواند و منم خیلی از صداش خوشم میاید. البته از صدای اقای گلپایگانی ، آقای شجریان و دیگر همکاران هم لذت میبرم و میشنوم و دوستشان دارم.در بین نوازندگان هم همینطور من بااکثر نوازندگان کار کرده ام و دوستشان دارم اما بیش از همه ساز استاد یاحقی هست که روی من تاثیر دارد و لذت میبرم از آثارش.
استاد ایرج میشود بفرمایید در حال حاظر چی کار می کنید ؟
بنده الان بازنشسته ارتش هستم و به کارهای هنری هم می پردازم.گاهی نوار و سی دی ،گاهی هم به اجرای کنسرت می پردازم و توی این چند سالی که صدایم آزاد شده توانستم که نوار و سی دی های زیادی بیرون دهم ، که اکثراً کارهای بعد انقلاب من به همراه آقای امیراحسان فدایی که همانند فرزند من هست اجرا کرده ام .
استاد نظرتان درباره موسیقی سنتی اکنون ایران چیست ؟
والا موسیقی سنتی امروزه با اینکه نسبت به گذشته خیلی اُفت داشته اما البته هنوز هستن یه عده ای که موسیقی اصیل را دنبال می کند و آهنگ هایی می سازندولی اصولاً این جوان هایی که آمدند البته گفته میشود: نو که می اد به بازار کهنه میشه دل آزار. من خودم موافق این قضیه نیستم به هیچ وجه. و حقیقتش هم اگر از من سوال کنند در مورد موسیقی پاپ و جاز موزیک باید بگویم که تو مغر من یکی نمیرود چون من با اون موسیقی بزرگ شدم.
البته استاد من با این ( نو که میادبه بازار کهنه میشه دل ازار) موافق نیستم.چون اساتیدی مثل شما و استاد گلپایگانی و….در قلب مردم جا دارید و مردم با صدای شماخاطره دارند و نمی توانند فراموش کنند و بطور کلی باید بگوییم که هر کسی جای خودش را دارد
کاملاً درست می فرمایید .این بسته به فرهنگ و زبان و ملیت ما دارد .هر ملتی برای خودش یک نوع موسیقی دارد.موسیقی ما هم همان موسیقی بود که در برنامه گلها اجرا می شدکه بسیار خوب و دلپسند و عالی بودمنتهی حالا دیگر اون ارکستر ها و خواننده ها و اهنگسازان نیستند و اکثراً روی آوردن به جاز موزیک و … که خیلی راحت است و فقط آدم را به هیجان می آورد و با دام و دومب همراه است و با روح هیچ کاری نداره که آدم از شنیدنش لذت ببرد.
استاد امروزه ما بسیارمی بینیم که خواننده های جوان با وجود این که خواننده و شاعر و آهنگساز اثر در قید حیات هستند آثار آنان را بازخوانی می کنندو یا با یک تنظیم جدید می خوانند؟نظرتون دراین باره چیست؟
نظر من اینه که دیگر چنته ها خالی شده و دیگر آهنگساز خوب وجود نداره و بر می گردند به گذشته و آثار دیگران را یک فرمی جدیدمی دهند و از نو می خوانند که به نظر من کار جالبی نیست چون موفقیتی ندارد. مردم هیچگاه از کارای بازخوانی اونهم بازخوانی اهنگ هایی که صاحب اثر در قید حیات هست ، نمی کنند
از آهنگ های شما باز خوانی کرده اند؟
زیاد.خیلی زیاد.آهنگ هایی که مردم پسند بوده را برداشتن یک مقدار فرمش را عوض کردند و اجرا کردند.
حداقل یک زنگی به شما زدند و اجازه ای بگیرند؟
اجازه که نگرفتند، هیچ ،حتی یه تشکرهم نکردند.
آرزوی استاد ایرج در این سن و سال چیست؟
تنها آرزویی که دارم این است که خنده روی لب های تمام هموطنانم باشد و همینطور آرزوی بهبود وضعیت موسیقی برای جوانان کشورم را آرزومندم زیرا که سالها، ما برای این موسیقی زحمت کشیدم و حیف است که این زحماتی که کشیده شده، ازبین برود