تحقیق درباره‌ی مخاطبان رادیو روز به روز بیشتر می‌شود. رایج‌ترین روش جمع‌آوری اطلاعات عبارت است از مصاحبه‌های خیابانی، تلفنی و پرسشنامه‌ای که البته غالبا یک جمعیت سنی و جنسی به صورت تصادفی در گروه مخاطبین قرار دارد. امروزه بیشتر سازمان‌های تحقیقاتی ترکیبی از روش‌های مختلف جمع‌آوری اطلاعات را به کار می‌گیرند و نظارت دقیق و مستمری بر این امر دارند. به دنبال انتشار اولین گزارش‌ها پس از تغییر روش، مشخص شد که شنوندگان رادیو بیش از آن تعدادی هستند که قبلا تصور می‌شد و با جذب کودکان و نوجوانان و افزودن دیدگاه‌ها و نظرهای آنان شاهد افزایش چشمگیر تعداد شنوندگان رادیو شدیم.
تقسیم‌بندی شبکه‌های رادیویی
الف) رادیوهای عمومی
به شبکه‌های رادیویی اطلاق می شود که در تمام موضوعات (فرهنگی، اقتصادی، تاریخی، سیاسی، سرگرمی و…) و برای کلیه‌ی سطوح مخاطبان (تنوع سن، جنسیت، نژاد، تحصیلات و…) با شیوه‌های مختلف برنامه‌سازی می‌کنند.
ب) رادیوهای اختصاصی
رادیوهای اختصاصی رادیوهایی هستند که برای مخاطب خاص یا گروه‌های مخاطب خاص راه‌اندازی شده است، اما از نظر موضوعی و محتوایی محدودیتی نداشته و درباره تمام یا اغلب موضوعات اقدام به برنامه‌سازی می‌کنند، که مثال بارز این نوع شبکه‌ی رادیویی در کشورمان شبکه‌ی رادیویی جوان است.
ج) رادیوهای تخصصی
رادیوهای تخصصی رادیوهایی هستند که با محوریت موضوعی خاص شکل یافته‌اند و هرگز خارج از آن موضوع برنامه‌سازی نمی‌کنند. طبیعتا این نوع شبکه‌ها دارای مخاطبان ویژه‌ای نیز خواهند بود که به عنوان مثال می‌توان در کشورمان از رادیو سلامت و رادیو فرهنگ به عنوان رادیوهای تخصصی نام برد. البته برخی از رادیوها می‌توانند، هم رادیوی اختصاصی محسوب شوند و هم رادیوی تخصصی، که نمونه بارز آن در کشورمان رادیو معارف می‌باشد.
با بیشتر نویسنده‌های رادیو که هم‌کلام می‌شوی، خیلی از حرف‌هایشان شبیه هم است. بسیاری از آنها از تعلقات معنوی‌شان به محیط رادیو می‌گویند و از وجود محیطی گرم و صمیمی در آن ابراز رضایت می‌کنند. خیلی‌ها کار کردن در رادیو را تجربه‌ای گرانبها در حرفه نویسندگی می‌دانند که به بالا رفتن کیفیت نوشتن‌شان منجر شده و البته همه از وضعیت پرداختی‌های رادیو گله‌مندند. رادیو از نظر پرداخت دستمزد فاصله بسیاری با تلویزیون دارد و این موضوع موجب کوچ اجباری بسیاری از باتجربه‌های رادیو شده است.
گفت‌وگوهای چندتن از فعالان عرصه نویسندگی وگویندگی در رادیو را با هم بخوانیم .
محمد بخشایش تهیه کننده و نویسنده رادیو و تلویزیون است و رضا ساکی سردبیر ویژه برنامه طنز تخصصی ورزشی «توپ». جلال سمیعی هم روزنامه‌نگاری است که سابقه سردبیری یکی دو برنامه رادیویی را داشته و در حال حاضر از نویسندگان فعال رادیو جوان به حساب می‌آید. از گویندگان و برنامه‌سازان رادیو ایران هم نوید نوروزی را برای پاسخگویی به سؤالاتمان انتخاب کردیم. همچنین خانم احترام برومند پیش‌کسوت رادیو و تلویزیون که در این زمینه مطالب جالبی ارائه دادند.
محمد بخشایش: برای بقای رادیو باید فکر عاجلی کرد
محمد بخشایش تهیهکننده و نویسنده رادیو و تلویزیون: مدتی است رادیو با تمام ویژگی‌های منحصر به ذات خودش که در هیچ رسانه‌ای جز خودش یافت نمی‌شود دچار افت مخاطب شده چه اینکه با مرور یک 24 ساعت از شبانه روز تمام برنامه‌های زنده هر شبکه علی‌الخصوص شبکه‌های مادر و مرجع مانند ایران و جوان و ورزش و مرور و ثبت تماس‌های دریافتی از سوی مخاطبان که بالطبع می‌تواند منبع آماری لحظه‌ای و مصداقی از مخاطب فعال باشد، پی می‌بریم که تعدادی مخاطب فعال ثابت و مشخص با برنامهها تماس گرفته و حرف‌های تکراری و بعضا مشابه بنا به موضوع برنامه گفته شده و این تعداد در طول هفته و حتی ماه با کمی تغییر همچنان ثابت بوده و بیشتر نمی‌شود مگر اینکه در برنامه‌هایی معدود به تعداد انگشتان یک دست در کل 14 شبکه رادیویی این میزان مخاطب افزایشی یکی دو درصدی داشته باشد که البته از لحاظ اجتماعی و جامعه‌شناسی نیز اکثر این مخاطبان به خاطر شنیدن صدا و حرف‌های شخصیت محبوب خودشان، شنونده رادیو به صورت مقطعی هستند. این رویه در گذشته‌ای نه چندان دور برای برنامه‌هایی در ساعات پیک مخاطب متغیر بود و گاهی مخاطبان یک برنامه رادیویی از مخاطبان همان ساعت تلویزیون بیشتر هم بود. رخوت خودساخته و خودسانسوری عجیب و گاهی بی‌میلی و بی‌اشتهایی اکثر برنامه‌سازان رادیو و رجوع به سیستم بزن در رو در بسیاری از برنامهها قابل مشاهده است که این خود آفتی بزرگ برای مخاطب شده است. از دیگر آفات این روزهای رادیو در امر برنامه‌سازی استفاده از شبکه‌های پیام‌رسان مجازی برای انتقال اخبار و تکرار مسائل تلگرامی و اینستاگرامی توسط گویندگان و نویسندگان است که این نیز بی‌نهایت در دفع مخاطب تاثیر خواهد داشت. صد البته که هستند برنامهسازانی که هنوز به رسالت و تعهدات رادیو پایبند بوده و اصول خلاقیت و نوآفرینی را با تقلید و دنباله‌روی اشتباه نگرفتهاند که به همین دلیل مخاطب خود را حفظ کرده‌اند؛ هر چند هنوز خیل کثیری از مردم و مخاطبان رادیو به حرفها و مستندات رادیو بیش از هر رسانه دیگری اعتقاد دارند و اعتماد، اما به نظر می‌رسد باید برای بقای رادیو در فضای مجازی و برای تاثیرگذاری رادیو بر مخاطب و عدم تاثیرپذیری رادیو از رسانه های نوظهور فکر عاجلی کرد.
رضا ساکی: رادیو مثل تئاتر است و تلویزیون مثل سینما
• حضور در رادیو و نویسندگی در این رسانه چه تفاوتی برایت داشته؟
فکر می‌کنم در بین رسانه‌ها، رادیو رسانه‌ای سازنده است؛ یعنی نویسنده، تهیهکننده و عوامل دیگر را قوی‌تر می‌کند.
• چرا این سازندگی در رادیو بیشتر مشهود است؟
همیشه بزرگان عرصه رسانه و کسانی که در نوشتن رادیویی تخصص دارند، گفته‌اند که شما در رادیو فقط با صداست که می‌توانی خیال مخاطبت را به بازی بگیری؛ فقط با صداست که باید او را متوجه اتفاقی کنی و برای گفتن هر چیزی باید آن اتفاق را به خوبی شرح دهی. برای همین هم نوشتن خیلی سخت می‌شود و به همین دلیل سازندگی، تحت فشار و سختی به وجود می‌آید. فکر نمی‌کنم با تمام تکنولوژی و پیدایش ماهواره‌ها، جای رادیو را چیز دیگری بتواند پر کند. اگر نگاهی هم به تاریخ گذشته رادیو داشته باشیم، می‌بینیم خیلی از بزرگان علمی و ادبی ما در رادیو فعالیت داشتند و بسیاری کار خودشان را با رادیو آغاز کرده‌اند.
• آیا این سازندگی برای مخاطب هم وجود دارد؟
صددرصد. حداقل در کشور خودمان رادیو برای مردم خیلی سازندگی دارد و از این نظر با تلویزیون قابل مقایسه نیست. به جرأت می‌گویم که هم از نظر کیفی و هم از نظر عوامل تولید برنامه، رادیو و تلویزیون هیچگاه قابل مقایسه نبوده و نیستند. رادیو مثل تئاتر است و تلویزیون شبیه سینما.
• محیط رادیو چگونه محیطی است؟
ما رادیویی‌ها همواره احساس می‌کنیم اگر روزی هم پایمان به سیما باز شود، باز هم رادیو را حتی برای یک برنامه چند دقیقه‌ای رها نکنیم. محیط اینجا صمیمی است و در عین حال یک محیط آموزشی هم محسوب می‌شود. شما اگر روزهایی که برنامه زنده داریم اینجا باشید، می‌توانید شور و هیجان را در تک تک بچه‌ها ببینید.
• ارتباط شما با رادیو قبل از ورود به این رسانه به عنوان مخاطب چگونه بود؟
وقتی در شهرستان زندگی می‌کردم، عمه‌ای نابینا داشتم که دائما رادیواش روشن بود. چیزهایی که از رادیو یادم می‌آید، همان برنامه‌هایی است که هم‌نسلان من در خاطر دارند؛ مثل شب به خیر کوچولو، قصه ظهر جمعه و صبح جمعه با شما که پدرم بیشتر گوش می‌داد. آن زمان چون دوران جنگ بود، رادیوها به خاطر وضعیت سفید و قرمز هم که شده، ۲۴ ساعته روشن بود. ولی در کل عمه‌ام چون نابینا بود، مخاطب اصلی رادیو محسوب می‌شد، چرا که بعضی‌ها در تعریف رادیو می‌گویند رسانه آدم‌های نابینا است.
نوید نوروزی: هنوز هم رادیو انتخاب اول قشر فرهیخته است
• مخاطب امروز رادیو از نظر شما کیست؟
در گذشته امکان دسترسی به منابع خبری، فوق‌العاده سخت بود و در نتیجه مخاطب قدرت انتخاب نداشت اما امروز سهولت در دسترسی به منابع باعث رقابت رسانه‌ها برای جذب مخاطب شده و این سهولت در دسترسی تا حدودی مخاطب را تنبل کرده و باعث شده است که رسانه از محتوامحوری فاصله بگیرد. البته هنوز هم انتخاب اول قشر فرهیخته رادیوست، چون رادیو نیازها را بهتر می‌شناسد و بهتر رفع می‌کند. به اعتقاد من نسل دیروز مخاطب پروپا قرص رادیوست چون نیازها را بهتر می‌شناسند و رادیو هم دقیقا همان نیازها را برطرف می‌کند. البته هرگز نباید فراموش کنیم که برنامه برای مخاطب هست نه برای سیاست‌های مدیران. متأسفانه مخاطب امروز رادیو به شدت و به طرز باورنکردنی ریزش کرده است.
جلال سمیعی: افزایش ناگهانی شبکه‌ها، بزرگ‌ترین اشتباه صداوسیما بود
• از روزنامه‌نگاری به رادیو و بعد تلویزیون رسیدی. نوشتن در رادیو برای تو چه تفاوتی داشت؟
حضور من در رادیو شاید به خاطر شباهت بسیاری بود که با روزنامه‌نگاری داشت و اینکه پایه اصلی در رادیو، متن است و جو تحریریه و نویسندگی آن مشابه روزنامه است؛ با این تفاوت که رادیو برای من برتری‌هایی داشت و جذاب‌تر بود و البته مخاطب خاص‌تری هم دارد. در رادیو شما از صوت و موسیقی بهره می‌برید و نوع کار و ابزار شما صدا و سکوت است. این موضوع آدم را در محدودیت‌هایی قرار می‌دهد که باعث جذابیت بیشتر کار هم می‌شود. رادیو در چند سال حضورم و کارهای مختلفی مثل نویسندگی، سردبیری و اجرا که انجام داده‌ام، سرشار از تجربیات خوب بوده است. ضمن این که بازخوردهای مخاطبین هم در رادیو عمیق‌تر و جدی‌تر است.
• و این تفاوت در مقایسه با تلویزیون؟
در تلویزیون ابزار تصویر وجود دارد. به دلیل اینکه هزینه‌ها خیلی بالاتر است، دستمزدها هم نسبت به رادیو متفاوت است. گستره مخاطبان تلویزیون هم در همه جا بیشتر است. یکی از ویژگی‌های رادیو این است که خبررسانی و برنامه‌سازی آسان‌تری در آن شکل می‌گیرد. ضمن اینکه شما به راحتی می‌توانید تصویرسازی ذهنی برای مخاطب داشته باشید. یک نکته دیگر هم گفتنش بد نیست؛ رادیو هیچ وقت مزاحم زندگی شما نیست. رادیو همیشه با شماست و در کنار شماست. هیچ موقع خلاف جهت فعالیت شما کاری نمی‌کند. اما برای استفاده از تلویزیون شما مجبورید همه کارهایتان را رها کنید و روبرویش بنشینید. رادیو حداقل به این دلیل هنوز هم در رقابت با رسانه‌های دیگر باقی مانده است.
• با همه این حرفها ترجیح می‌دهید در رادیو بمانید یا تلویزیون؟
اعتقاد دارم تلویزیون جای رفت و آمد است، ولی رادیو جای ماندن. اگر چه من چند سالی‌ست در صداوسیما نیستم. زمانی هم که بودم، ترجیح می‌دادم در تلویزیون کار پروژه‌ای انجام دهم ولی در رادیو ماندگار باشم. محیط رادیو به دلایل مختلفی برایم لذت‌بخش‌تر بود. فکر می‌کنم رادیو رسانه آدم‌های فرهیخته‌تر است و برای همین کارکردن در رادیو را بیشتر دوست دارم.
• برای دفاع از نویسندگان رادیویی چه حرفی دارید؟
من رادیو را همیشه دوست دارم، اما اگر رادیو هم اهالی محتوا را دوست دارد، باید فکری به حال نویسنده‌‌ها بکند. مظلوم‌ترین شغل رادیو و تلویزیون، نویسندگی است؛ نویسنده رادیو در عین گمنامی کار می‌کند؛ در حالی که یک نفر در تلگرام یا اینستاگرام می‌تواند مخاطبان فراگیر و پرتعدادی داشته باشد. شنوندگان برنامهها تصور می‌کنند که دلیل خوبی یک برنامه تنها مجری آن است، ولی این نکته را هیچگاه نباید فراموش کرد که اگر برنامه‌ای گل می‌کند، سردبیر و نویسندگان آن هم بسیار تلاش کرده‌اند. راه نجات سرمایه‌ای ملی به نام رادیو و تلویزیون ایران، بازگشت اعتماد مخاطبان و تلاش برای جا نماندن از دغدغه‌ها و سلیقه‌های مخاطبی‌ست که حالا گزینه‌های بسیار متنوعی دارد.
احترام برومند: رانندگان تاکسی نگهبانان بیمارستانها و خانمهای خانهدار مخاطبان رادیواند
احترام برومند از پیش‌کسوتان رادیو در توصیف نگاهش به این رسانه و مخاطب این روزگار رادیو گفت: “رادیو این وسیله نجیب و بی‌ادعای ارتباط جمعی، بیدعوت و بادعوت با مردم است. طیف شنوندگان رادیو تا آن حد وسیع و متفاوت است که نمی‌توانیم آماری برایش ارائه دهیم. از دور افتاده‌ترین نقطه کوهستانی و از چوپانی که گوسفندانش را به چرا می‌برد، شنونده رادیو است تا رانندگان تاکسی خسته از بحث‌های تکراری مسافران. نگهبانان خواب‌آلوده کشیک بیمارستانها و مجتمع‌های مسکونی با ترنم موسیقی و برنامه‌های متنوع رادیو اوقات خود را می‌گذرانند. خانمهای خانهدار به هنگام انجام‌دادن کارهای تکراری روزانه، شنونده خبرها و موسیقی و قصه هستند. شاعران، نویسندگان، پزشکان، کارمندان، نخبگان، هنرمندان، همه و همه در انتهای روز و خسته از هجوم قیل و قال زندگی با صدای دلنشین وآرام‌بخش گوینده رادیو و نوای ملایم موسیقی به آرامش می‌رسند.”
فریده ذاکری
